Pse institucionet e Kosovës duhet urgjentisht të forcojnë sigurinë dhe reziliencën e ujërave të saj? - Ndërtimi i reziliencës së infrastrukturës kritike

Në vitet e fundit, kërcënimet ndaj infrastrukturës kritike janë shtuar ndjeshëm. Kjo kryesisht si pasojë e kërcënimeve globale në rritje dhe dixhitalizimit të proceseve operacionale kyçe, përfshirë ato në sektorin e ujërave. Si rezultat, Qeveria e Kosovës, në bashkëpunim me palët relevante, ka vënë theks të madh në sigurimin e reziliencës në këtë sektor. Ndërsa Kosova ka një kuadër ligjor për mbrojtjen e infrastrukturës kritike, duke përfshirë Ligjin për Ujërat dhe Ligjin për Infrastrukturën Kritike, ekzistojnë mangësi në zbatimin e tyre. Për më tepër, mungon një përafrim i plotë me Direktivën Kornizë të BE-së për Ujërat. Për një menaxhim efektiv të ujërave, nevojiten integrime të plota dhe ndryshime legjislative.

Lidhur me Ligjin për Infrastrukturën Kritike, sfidat kryesore në zbatimin e tij aktualisht burojnë nga vonesat e Ministrisë së Punëve të Brendshme të Kosovës (MPB) në krijimin e mekanizmave përgjegjës zbatues. Paralelisht me fazën fillestare të krijimit të këtyre mekanizmave, ka pasur nevojë për amendimin e legjislacionit ekzistues për ta përafruar atë me legjislacionin më të fundit të BE-së. Sipas raporteve, draft-ligji aktual që është shpërndarë nuk e përcakton qartë sektorin e infrastrukturës kritike.

Sektori i ujërave nuk rregullohet vetëm nga Ligji për Infrastrukturën Kritike. Përkundrazi, ai është gjithashtu subjekt i Ligjit për Ujërat e Kosovës, i cili përmban detaje mbi mënyrën se si burimet ujore menaxhohen, mbrohen dhe përdoren. Ky ligj përcakton detyrat e institucioneve të ndryshme, si Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, në menaxhimin dhe mbrojtjen e burimeve ujore. Por, ashtu si me Ligjin për Infrastrukturën Kritike, edhe Ligji për Ujërat nuk arrin të përputhet plotësisht me rregullat e BE-së, veçanërisht

në lidhje me menaxhimin e integruar të ujërave dhe mbrojtjen e mjedisit. Në përgjithësi, infrastruktura ujore e Kosovës përfshin sistemet e furnizimit me ujë, objektet e trajtimit, rrjetet e shpërndarjes dhe strukturat për menaxhimin e përmbytjeve. Për shkak të karakteristikave gjeografike, Kosova është shumë e ndjeshme ndaj mungesës së burimeve ujore. Pavarësisht disa përpjekjeve për modernizim, pjesa më e madhe e infrastrukturës mbetet e vjetruar, dhe vendi përballet me sfida të mëdha nga urbanizimi, kërkesat bujqësore dhe ndryshimet klimatike. Investimet e fundit në këtë sektor janë përqendruar kryesisht në mirëmbajtjen

dhe përmirësimin e kapaciteteve ekzistuese të ujit. Megjithatë, gjatë dekadave të fundit nuk janë bërë investime strategjike të rëndësishme për të rritur reziliencën e ujërave. Menaxhimi i infrastrukturës ujore është i fragmentuar dhe i mungojnë mekanizmat e duhura të koordinimit, gjë që pengon zbatimin e veprimeve efektive dhe të koordinuara për adresimin e sfidave të sektorit. Ndryshimet klimatike duket se kanë ndikuar ndjeshëm në motin e vendit, të manifestuara me sezone të zgjatura të thata, të ndjekura nga reshje të mëdha dhe të shpejta që shkaktojnë përmbytje të rënda dhe ekspozojnë kapacitetet e kufizuara të sistemeve të kanalizimit të ujërave. Ndotja e ujit mbetet gjithashtu një problem i vazhdueshëm, ndërsa cilësia e ujit vazhdon të jetë një sfidë madhore për këtë sektor. Kërcënimi nga veprimet e qëllimshme që synojnë infrastrukturën kritike në Kosovë, përfshirë sabotazhet apo aktivitete të tjera keqdashëse, është në rritje. Megjithatë, incidente si sulmi ndaj Ibër Lepenc mund të mos klasifikohen si akte të terrorizmit ndërkombëtar, por më tepër si veprime të lokalizuara ose të motivuara politikisht. Sulmi i fundit me eksploziv ndaj Kanalit të Ujit Ibër-Lepenc në nëntor 2024, i ngjashëm me incidentin e Banjskës në shtator 2023, ka ngritur pyetje për përfshirjen e mundshme të Serbisë. Këto akuza u theksuan nga Ministria e Punëve të Brendshme e Kosovës, e cila deklaroi se prova tregojnë ndikime ndërkufitare. Ambasada Amerikane në Kosovë dënoi publikisht këto sulme, duke nënvizuar seriozitetin e kërcënimeve ndaj infrastrukturës kritike. Veçanërisht, grupi përgjegjës për sulmin në Banjskë dihet se operon brenda territorit të Serbisë, ku terroristi i njohur Milan Radoiçiq lëviz lirisht në Beograd dhe ruan lidhje të forta me Presidentin serb Vuçiq si dhe me partinë politike në

pushtet, SNS. Në këtë kontekst, përfshirja e mundshme e Serbisë mund të përfshijë qoftë mbështetje direkte apo lehtësim të veprimeve që synojnë infrastrukturën e Kosovës nga entitete që operojnë brenda kufijve të saj. Kjo situatë ngre shqetësime për shfaqjen e terrorizmit të sponsorizuar nga shteti, që mund të ndikojë jo vetëm Kosovën, por edhe gjithë Ballkanin Perëndimor. Sjellja e tillë e vazhdueshme mund të përbëjë rreziqe të mëdha jo vetëm për infrastrukturën jetike, por edhe për paqen rajonale. Ndikimi i Rusisë në rajon nxit destabilitet, duke përdorur dezinformimin dhe presionin për të thelluar tensionet lokale. Kjo mund të përshkallëzohet nga destabilizimi në mbështetje të grupeve ekstremiste, me qëllim bllokimin e integrimit të rajonit me Perëndimin. Në të njëjtën kohë, infrastruktura kritike mbetet e cenueshme ndaj sulmeve terroriste, përfshirë ato me motive fetare, të cilat rëndohen edhe më shumë nga mungesa e një strategjie të qartë për mbrojtjen e saj.

Infrastruktura kritike në Kosovë kërkon ndërhyrje të menjëhershme si më poshtë:

Përditësimi dhe zbatimi urgjent i Ligjit të ri për Infrastrukturën Kritike;

Përditësimi urgjent dhe zbatimi i Ligjit të ri për Infrastrukturën Kritike;

Përshtatja dhe përmirësimi i strategjive kombëtare dhe protokolleve të sigurisë në lidhje me infrastrukturën kritike;

Përafrimi i mëtejshëm i legjislacionit për ujërat me Direktivën Kornizë të BE-së për Ujërat;

Modernizimi dhe mirëmbajtja koherente e infrastrukturës së vjetruar dhe zgjerimi i trajtimit të ujërave të zeza;

Nxitja e partneriteteve publike-private dhe përmirësimi i kontrollit të cilësisë së ujit;

Forcimi i kuadrit institucional dhe përmirësimi i reziliencës ndaj ndryshimeve klimatike në menaxhimin e ujërave;

Sigurimi i mbrojtjes fizike të infrastrukturës, veçanërisht në pjesët që konsiderohen thelbësore;

Përpjekje të koordinuara, rritje të investimeve dhe bashkëpunim ndërkombëtar janë thelbësore për të siguruar një infrastrukturë ujore të qëndrueshme dhe rezistente, duke mbështetur aspiratat e Kosovës për anëtarësim në BE dhe duke përmirësuar jetesën e popullatës dhe mjedisin.

Ky dokument politik u publikua në kuadër të projektit SMART Balkans, i zbatuar në bashkëpunim nga Qendra për Promovimin e Shoqërisë Civile, Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim (IDM) dhe Qendra për Hulumtime dhe Hartim Politikash (CRPM), me mbështetjen e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Norvegjisë.